Al meer dan 200 jaar worden files genoemd.

Het is een misverstand dat tijdens Pinksteren in 1955 de eerste file in ons land ontstond, zoals vaak werd/wordt geschreven. Files komen al veel langer in ons land voor. Sinds een aantal jaren wordt in publicaties over de geschiedenis van files verwezen naar Eline Vere van Louis Couperus uit 1888 waarin het woord file wordt vermeld. Dat zou voor het eerst in de Nederlandse taal zijn geweest. Maar ook dat is niet correct. Het woord file wordt al in 1816 in de Nederlandsche Staatscourant genoemd. Ook werden toen al door de overheid regels gesteld hoe men zich in files moest gedragen.


Een file kan op twee manieren worden geduid, in afstand en in tijd. Verkeersberichten op de radio noemen bijvoorbeeld een file van 3 kilometer of dat een file een oponthoud geeft van 10 minuten. Van oorsprong werd met een file een aaneengesloten rij bedoeld. Dat betekende dat rijtuigen ‘en file’ in een straat of op een plein werden ‘geparkeerd’ of in een file op elkaar op een weg stonden te wachten. In de negentiende eeuw werd zelden de lengte van een file rijtuigen vermeld of de tijdsduur van het oponthoud.

De Stadsschouwburg in Den Haag (Gemeente archief Den Haag)

In september 1816 werden in Den Haag feesten gehouden ter ere van de aankomst van Willem II en Anna Paulowna na hun huwelijk in Sint Petersburg. Ter gelegenheid daarvan werd onder andere een bal in de Stadsschouwburg gehouden. Om het verwachte verkeer met rijtuigen te regelen bepaalde de burgermeester vooraf de rijroute van de gasten. De aankomst route ging via de Vijverberg en de rijtuigen moesten over het Smitswater of langs de Boschkant wegrijden. Na afloop moeten de rijtuigen via het Kleine Voorhout over het Tournooiveld het centrum verlaten. In het geval dat er een file ontstond (omdat mensen het rijtuig op plaats van bestemming verlieten of weer instapten) en de achteropkomende rijtuigen niet konden doorrijden, dan moesten de koeriers in de file blijven staan en aanschuiven. Ze mochten elkaar niet passeren. Om te zorgen dat iedereen hiervan kon weten werden de regels in de Staatscourant gepubliceerd. De regels bleven nadien van kracht, wanneer er een voorstelling was in de Stadsschouwburg.

Huurrijtuigen van een stalhouderij (Stadsarchief Amsterdam)

Tientallen jaren later en heel wat meer rijtuigen in ons land, vormden feesten en uitvoeringen in de schouwburg vaker de aanleiding tot files. Dat leidde in Den Haag tot aanvullende maatregelen. Zo mochten de rijtuigen waarvan de aanvoerders en bedienden hofliverei droegen de files passeren. Ook eigenaren van rijtuigen die over een speciale vergunning beschikten, hoefden niet in de ‘ordinaire file van rijtuigen’ te blijven staan. Ook zij mochten de file passeren.

In Rotterdam werden zulke speciale vergunningen niet verschaft en mocht niemand de file passeren. Toen in 1849 bij een uitvoering in De Harmonie een file rijtuigen rustig en ordelijk stond te wachten om de passagiers te laten uitstappen, passeerde een particulier rijtuig met twee paarden de rij om voor te kruipen. Hierop verzocht een benadeelde de gemeenteraad om voortaan de politie hierop strenger, zonder aanziens des persoons, te laten handhaven.

Twintig jaar later was er kritiek op de regeling in Den Haag. Eigenaren van een eigen rijtuig met koetsier in livreirok passeerden naar believen de stilstaande file op de weg naar de Stadsschouwburg. Dit tot grote ergernis van de mensen die met een huurrijtuig in de file stonden. Daarom werd de gemeenteraad verzocht de politieverordening te wijzigen en de speciale vergunningen te schrappen zodat alle equipagehouders voortaan in de rij moesten blijven. Dat zou meer duidelijkheid verschaffen en was beter door de politie te handhaven.

Rijtuigen in Amsterdam (Stadsarchief Amsterdam)

Soms waren er bijzondere aanleidingen waardoor er files ontstonden. Na afloop van een voorstelling in de Stadsschouwburg in Den Haag in 1853 reed een rijtuig voor bij de uitgang. De bedoeling was dat de eigenaar zou instappen zodat de achteropkomende rijtuigen konden voorrijden. Maar de eigenaar kwam niet opdagen, waardoor de file rijtuigen een half uur onbeweeglijk bleef staan. Hierop werd de hulp van de politie ingeroepen om het verkeer weer op gang te brengen. Maar de politie weigerde de wachtende koetsier de opdracht te geven om door te rijden. Het rijtuig moest volgens het reglement blijven wachten, totdat de eigenaar verscheen. Uiteindelijk kwam hij opdagen.

Bij deze file werd de tijdsduur vermeld, in een ander geval werd de afstand genoemd. Zo stond in 1860 een uur voor aanvang van een populaire voorstelling in de Stadsschouwburg een file rijtuigen voor de ingang van het gebouw. Die file begon in de Hoogstraat in Den Haag, zo’n halve kilometer verderop.


Behalve culturele evenementen, konden ook toeristische uitjes voor files zorgen. In 1864 vond een bloemententoonstelling in Den Doele in Rotterdam plaats. Een krant schreef dat de tentoonstelling door talrijke bezoekers werd bezocht. Voor het gebouw zag men ‘een gestadige afwisselende, meestentijds vrij lange file van rijtuigen’.

Vijf jaar later, in 1869, wilden veel mensen op een mooie dag in september van Den Haag naar Scheveningen, alwaar ’s avonds een vuurwerk werd afgestoken. De tol op de Scheveningscheweg gaf echter veel oponthoud, waardoor er een file rijtuigen voor het tolhek stond. Tijdens tweede Pinksterdag in 1873 was het prachtig weer en trokken duizenden mensen van Den Haag en omstreken naar Scheveningen. Opnieuw stond er toen een lange file voor de tol en moesten de rijtuigen in twee rijen stapvoets gaan.

Ook de file in 1955 werd veroorzaakt door mensen die op de mooie Pinksterdag een uitje maakten. Deze was echter heel wat langer dan in het verleden. Maar dat was dan ook niet met rijtuigen, maar met auto’s.

De tol op de Scheveningscheweg waar op drukke dagen files werden gemeld (Gemeente archief Den Haag)

Stem of voeg toe aanUitleg over het gebruik van deze icons :  Plaatsen/stemmen op NUjij Plaatsen/stemmen op eKudos Plaatsen/stemmen op MSN Reporter Plaatsen/stemmen op MSN Reporter Plaatsen/stemmen op Digg Stumble it! Voeg dit artikel toe aan Del.icio.us Voeg toe aan je Google bladwijzers Abonneer je op de RSS-feed van deze site